Før båten kom, padla dei på stokkar. Så sette dei saman stokkane til flåtar. og det gjer vi framleis på ymse vis. Dei første båtane var sydde saman av skinnreimar. Seinare kom uthola eikestokkar. Det heiter eike (eikje) den dag i dag.

Dei eldste båtane som er funne i Norden er frå 500 år f.K. Frå kjølen gjekk det ein slags snabel frå begge stamnane. Då dei fann denne båttypen, kom provet på at dei litt rare figurane på helleristningane verkeleg var bilde av båtar.

Den eldste båten vi veit om på Sunnmøre er Kvalsundbåten frå 600 – 700 e.K. Det fanst ulike storleikar på denne forgjengaren til vikingskipa.

Båtane i våre hjerte er nok færingen, treroringen (trerøngen) og åttringen. Åttringen vart nytta til fiske utaskjers i lange tider. Båten hadde fire årepar. På slutten kom det utgåver med 5 årepar. Den tilsvarande båten i Nordfjord var sekskeipingen.

Soga om båtripene fram gjennom tidene er eit enormt  emne. Vi skal prøve å ikkje ro oss ut på det store djup.

Båten er ein viktig del av historia vår, både nasjonalt og lokalt. I dag ( kanskje i går ) er det forresten nøyaktig 806 år sidan kong Sverre døydde i Bergen ( Sverre Sigurdsson ). Det er sagt om han, at han var den første «admiral» som nytta gjennomtenkt  taktikk. I slaget ved Fimreite (15.06 1184) rodde han frå båt til båt og gav råd og oppmuntring.

Det var likevel Olav Trygvason som var den store sjøhelten  i mine barneår. Kongen som gjekk utanbords på årane medan mennene rodde. Eg gløymer ikkje ein «doktordag» i 1930-åra. Alle ungar var samla i bedehuset på Maråk for å bli helsesjekka. Jenter og gutar var kvar for seg, men likevel var det ei forferdeleg pine å kle heilt av seg og tusle inn til doktor Torgersen - for der sat syster Ruth! Då var det at Steffen ( Gjørvad ) kvitta oss med flauskapen for alltid. Han reiste seg opp og deklamerte frå Sivle-diktet om slaget ved Svolder, - i lett omdikting: La broka falle, redde skal dei meg aldri kalle!

Båten fossar også gjennom litteraturen vår, frå slaget ved Hafrsfjord til nåtidas kongar med olympisk gull i segling, «Den siste viking» og «Sjetlands-Larsen». Vi skal halde oss meir på heimetraktene, med presteskyss, skuleskyss, høyfarm og andre utrorar.

Og så har vi songskatten vår. «Den norske sjømann», «Vondt lider ofte den Fiskermand», «Kven er vel lauken i vårt lag. Det er nok losen» og «Gud signe vårt folk der dei seglar og ror». Vi kunne nemnt minst hundre til.

Den fyrste song vi høyra fekk var for dei fleste av oss «Ro, ro til fiskeskjer» (eller ein annan stad). Kanskje var det til Grande. Ola Fivelstad skreiv ned ein slik barnesull etter Sanda-Nikolina på Hellesylt Ho hadde vel tent i Geiranger i ungdommen.

Ro, ro til Grande,

kjøpe bane blande.

Ha'kje det vøre

for det store gjøl,

fanst korkje Grande elde Møll.

 

Seinare i leikarringen song vi om han som rodde seg ut på seiegrunnen og slo til Ola frå Kårelunden, så han datt i uvit bak eller fram i rongi, eller ronga. Vi tenkte vel ikkje så mykje over ordet ronga, men det er eit ord som kan vere døme på korleis ord frå båtbruken har halde seg, og jamvel  vorte internasjonale. Vi kan nemne matros, styrbord og babord.

Frå førsten la dei vekt på at vanta både i bakskut og framskut skulle vere ekstra sterke. Derfor fann dei fram til naturemne som hadde vakse i høveleg bøygd form. Dette vart heitande rong. Vi finn ordet også i svenske dialektar, men då som vrang.  Kanskje var dette den opphavelege forma, at treet hadde vrengt seg i veksten. Ivar Åsen nemner at ordet fann vegen til Frankrike. Og det finst der framleis (varangue = botnstokk). Vi  vil gjerne tru at det var sunnmøringen  Gange-Rolf som lærde franskmennene å bygge båtar etter at han hadde lært dei å fekte, slik  A.O. Vinje er inne på i songen «At far min kunne gjere».

No for tida er det moderne å rafte med gummiflåtar i elvestryka.  Mange trur at rafte er eit engelsk ord. Men i alle fall er det same ordet som vi har på eldre hus; raft, raftall, raftestokk, raftekrok, rafteskjegg og liknande.  Når vi minnest at første flåten var samanbunden av stokkar, skjønar vi korleis den moderne bruken av ordet har vorte til.

Nokre av oss hugsar at færingane hadde hamleband på keipane. Slike band var nyttige når du skule skute eller «hamle oppi». Det var hamlebandet dei  klamra seg til når ei mjellfonn kom blåsande mot dei i båten. Dei som ikkje veit kva eit hamleband er, snakkar likevel om å hamle opp med vanskeleg folk og problem. Slik lever ordet vidare utan at alle veit kva det kjem av.

Går du i ein butikk og spør etter «vabein» i dag får du det du er ute etter på rappen. Men spør du seljaren kvifor det heiter vabein, blir han svar skuldig. Ordet er frå den tida snøre heitte vad og dei feste eit bein på ripa for å spare treverket når dei drog snøret.

Første dampbåten korn til Geiranger i 1858. Han heitte Søndmør  og var forvarslet til fjordabåtane og færre lange utror. Men dei rodde framleis, i arbeid og fest, og dei første nyfikne turistane.

Tip-tipoldeforeldra våre fekk ikkje glede av den nye tida. Men no rodde dei ikkje lenger til Uksvika og Norddal for å kome til kyrkje, slik jårångarane måtte i den første kristne tida. Etter ein gong på 1400-talet og fram til 1861 var det nok for det meste presten som kom til kyrkjelyden. Han kom frå Norddal til kapellet eller kyrkja i Geiranger.  Det var ein lang og stundom farleg tur.

I min barndom fortalde framleis oaldsbygdarane om den tragiske hendinga då presten Knud Harbo omkom i ei fonnulykke ved Åkernes første pinsedag 1701. Namnet hans og årstalet står skrive i fjellveggen på Presthellen der det hende.

Ein vinterdag kring 1850 kom presten Rasmus Dometius frå Geiranger og skulle til Norddal. Det var mykje snø i fjella, og presten ottast for skred. Han bad rorskarane legge til lands på Lundanes. Husbonden Ola dreiv med famnved. (Dette var far til den seinare lærar og klokkar Carl O. Lundenes i Geiranger ). Ola hadde vore lærar. Han var ein liten, rund kar, 161 sentimeter på sokkelesten. Han var kjend for den rame tunga si, og at han banka kunnskapen inn i ungane, stundom via blanke messingen.

Samtalen mellom Ola og presten er eit døme på det presten og vitskapsmannen Hans Strøm skriv om i ei skildring av Sunnmøre på midten av 1700-talet. Han hevda m.a. at inne i fjordane fanst restar av heidensk tenkemåte på det viset at folk meinte at lagnaden hadde fastsett alt på førehand.  «Når et Menneske omkommer paa Søen, da de gemeenlig  tiskriver det en Lagna eller Beskikkelse; og den, som saaledes er beskikket at døe, siges at være feig», skriv Hans Strøm.

Presten spør og spør om vêr og fonnfåre.

- Hvad med Halvrofonnen? spør Dometius.

- Ho he no ti te å gå både før og sia, svara Ola, og blir meir og meir irritert, og seier at presten umogleg kan ha tillit til Gud når han er så redd for fonnene.

Om samtalen sa Dometius seinare at han heller ville bli kalla feig enn å vere dumdristig. Det må vere rett å nytte den forstanden som vi har fått, meinte han.

2. juledag 1915 klokka 7 om morgonen ror tre karar ut frå Lundanes. Det er preike i Geiranger og dei skal ro presten frå Hellesylt. Båten er ein treroring ( trerøng ) som dei kalla «Skaffar-trerøngen» etter førre eigaren, Skaffar-Sivert (Sivert Jelle) på Stranda. Det er is ved Hellesylt, og dei må ta om bord  presten ved Svarteberga. Ved Nokken får dei kraftig motvind.

I Geiranger venta dei lenge på presten denne dagen. Rasmus Flydal fortalde meg svært livfullt om hendinga. Sjølv var han knapt årsgammal den gongen, så han hadde nok høyrt det frå besteforeldre eller foreldre.

Folk gjekk ut og inn av kyrkja,  slo floke og venta på presteskyssen. Somme ville ta på heimveg, andre meinte at roarane var så sta at dei aldri ville gje seg. Eit par timar over tida kom dei.

Roarane skulle ikkje vente på presten ( Anton Kleppestø). Dei fekk opp eit lite segl og sette kursen heimover. Dei hadde med seg skuleungar til Syltevik. På grum av vêret, hadde ungane måtta høgtide jula heimanfrå. Skuleungane var nok Nils og Peder på 12 og 8 år.

Det var ikkje første gongen skuleungane frå strandgardane laut bu heimanfrå. Heilt frå vi fekk den pliktige omgangsskuren i 1739, hadde dei skyssa skuleungane. Dette var eit av dei største atteleta dei hadde, og det kom ikkje bort i nyare tider heller.

Henrik Ibsen gjesta Hellesylt i 1862. Han samla mange inntrykk, og både hendingar og personar finn vi att i teaterstykket Brand. Ola Fivelstad var svært interessert i dette, og kunne dokumentere at ein svært dramatisk scene har bakgrunn i det Ibsen fekk høyre om den lumske vinden som stundom slår ned på Jogardsvika og sopar fjorden kvit frå Åseneset og utover.

I teaterstykket er det ein scene der folk er i akutt naud på andre sida av ei vik der stormen rasar. Brand vil hjelpe, og vil ha med seg nokon som kan ause medan han ror. Alle mannfolka bed seg unna, Agnes er den som vågar. Den viljesterke Brand blir bergingsmann og vinn tillit. Scenebildet  stemmer  på ein prikk med  Åseneset og kastevindane på Jogardsvika.

Modellen til Agnes, ein hovudperson i Brand, fann ikkje Ibsen på Hellesylt. Derimot er Gerd ein levande modell der i frå. Denne jenta, som heitte Ingeborg, var det fleire som hugsa og fortalde om i min barndom.

Ein skulle tru at vêrgudane hadde lese Brand. Ein dag kring 1930 kom det bod til presten Nils Høimyr. Regina på Åseneset  kjende seg svært skral  og ville ha besøk av presten. Høimyr lånte seg ein robåt. Det er ikkje lange stubben over. Men roturen vart lang. Som sleppt or ein sekk kom vinden og leika seg  med mannen i robåten, som opplevde dette som ein kamp på liv og død.

Nokre år seinar skreiv Nirs Høimyr ei barnebok der han let nokre speidargutar på tur frå Oslo til Geiranger og Hellesylt oppleve same dramaet som han sjølv hadde opplevd.

Kva så med den sjuke Regina som Høimyr skulle besøke? Namnet hennar er stikkordet til ei anna dramatisk hending i fjorden.

Regina Olsdotter Matvik var fødd i 1846. Ho vart gift med Iver Andreas  Åsenes. Han var 20 år yngre enn henne. Desse to trur eg er siste bureisarane ved strendene her inst  i Storfjorden. Dei slo seg ned på ein stad merom Lundanes og Furnes, like ved Halvrogrova ( halve vegen mellom Geiranger og  Stranda). Bestefar, Nils  Stokke, kom roande framom ein dag. Det måtte vere før 1900. « Du må sjå opp i garden, Nils» sa han Iver Andreas.  Dette syntest bestefar var ei underleg hending. Det var ingen gard der eller tun, berre ei lita hytte med ei steinrøys  kring, sa bestefar.

Ein dag Regina og Iver Andreas dreiv med lauving, kom det ein stein og knuste den eine sida på ansiktet til Regina. Doktor Hornemann fortalde at såret var ope heilt inn til hjernen. Likevel, Regina kom seg,  og greidde seg på eit vis. Dei måtte flytte til farsplassen hans på Åseneset. Eg hugsar godt Iver  Andreas, han levde til 1943. Regina heldt seg alltid heim med det vansira  andletet sitt. Ho døydde i 1936.

Dei siste åra det budde folk på Lundanes, rodde dei alltid innom Åseneset og tok med Iver Andreas når dei skulle til kyrkje, fortalde Ola Lundanes, onkel min (1910-2006).

«Så slapp han å gå den lange omvegen om Jogarden.  Det var ei tid han ikkje hadde råd til å kjøpe seg færing», sa Ola.

Sjølv har eg ikkje rodd så mykje i mi tid. I alle fall ikkje med båt. Lengste utroren min er frå Geiranger til Ljøen og attende same natta. Eg har gløymt vassblærne, men ikkje at båten var kverv, og at dette gjekk ut over den sida eg sat på.

Det kan vere ei nyttig påminning at det er mindre enn 200 år sidan jårångarane rodde heilt til Bergen, og stundom lenger.

Her i Geiranger merka dei òg ufredsåra frå 1800 til 1814. Kornlastane frå Danmark kom ikkje fram som vanleg. «Hole-Gunhild» fortalde etter bestemor si, Elisabet på Gjørvad, at folk var så huga på brødmat, at dei gjekk langs åkerreinene tidleg på hausten og samla dei første gule byggaksa. Dei knuste korna og steikte essabakkelse.

I desse åra var det fleire soldatar frå bygdene her som var stasjonerte i Bergen, og som derifrå vart sende til grensetraktene ved Kongsvinger. Tidlegare i dansketida for det jårångarar på hærteneste heilt til Schleswig Holstein, som var dansk land den gongen. Dei var i same området, der nokre av oss tenestegjorde i Tysklandsbrigaden eit par tre hundreår seinare.

Men nå skal vi fortelje om ein som heitte Lars Ørjasæter. Han var soldat i Bergen nokre år etter 1800. Han fekk permisjon for å gifte seg. Men før han kom attende, hadde situasjonen endra seg. Då vart Peder Hellesylt og Hans Horvadrag sende frå Bergen for å hente han. Dei rodde og segla og kom utslitne til Geiranger etter tre døgn. Dei fekk med seg Lars, og bryllaupet måtte vente. Då dei skauv frå land, song Peder Kingo-salme nr. 53, «Fra menneskerne haver jeg vendt min Hu».

Alle tre kom heimatt frå hærtenesta. Lars var bestefar til bonde og treskjerar Jon Ørjasæter og diktaren Tore Ørjasæter. Lars gifte seg med Ingborg Flydal og tok over Jongarden i 1811. Hans, som kom frå Gomsdal, fann seg ei jente på Knivsflå og vart bonde på Megarden og granne til broren Mons på Horvadrag. Då den songglade Peder kom heimatt, hadde kjærasten funne seg ein ny. «Ho slo `nå feil», som dei sa den gongen. Han gifte seg med ei jente frå Hornindal. Ho var både dugande og rik. Men heimafylgjet  med mange krøter og Iinty til 11 sengeskift, døyvde ikkje kjærleikssorga og vonde krigsminne.

Når eg reiser framom Horvadrag, tenker eg stundom: Kva er verst av å få ein stein gjennom taket eller få han gjennom færingen?

Sølvfest og huslyden hans var dei siste på Horvadrag. I slutten av 1800-talet kom det stein gjennom huset eit par gonger. «Anten eg meir skal sjå ei grøn grasbot eller ikkje, so vil eg no herifrå», inte dei etter Sølvfest.

Det vart ein underleg flyttedag ein maidag i 1900. Grannane kom og var med på bere innbuet til sjøs. Dei dreiv på i fleire dagar. Fjordabåten stogga på utovertur og tok dei med. Destinasjon Horvadrag var ikkje meir.

No flytte også Iver Rudi frå Megarden. Det er ei interessant soge også bak namnet hans. Han kom frå Skjåk, gifte seg med Maren Beate Flydal og flytte til Megardsplassen, men fekk bu der berre få år. Året etter at dei hadde flytt, kom han roande attende, hadde visst i tankane å flytte  tilbake, fortalde Peder Johan Matvik : «Iver stod med tårer på kinna og sa at Horvadrag og Megardsplassen var den vakrast stad på jord».

Ei tid etter at Horvadrag var fråflytt, var bestefar der for å hente høy. Han var åleine, men hadde to færingar. Då han hadde lasta den første, skuva han båten frå land og bad han finne vegen sjølv til Oaldsbygd. Han lasta den andre båten og rodde etter. Den første båten låg og venta på han ved Seljeflot.

Ein haustdag i 1901 kom det ein kyrkjebåt roande langs Timbjørg-land. I bakskuten sat 7 år gamle Ragnhild. Ho skulle bli med til Ljøen og ta til på første skuleåret sitt dagen etter. Ho var fødd same året som dei bygde skulehus på Ljøen. Brått slo det ein stein gjennom båten like ved beina til Ragnhild. Før færingen rann full, rakk dei å kome til lands, fekk stappa torv i holet og rodde vidare. På Ljøen fekk dei  låne båt og kom seg til kyrkje. «Det var han besten (Anders P. Åkernes, 1844-1926) som tok styringa», sa ho Anna Matvik, då ho nyleg fortalde om hendinga.

Folk var ikkje umakslause i robåttida. Dei rodde både seint og tidleg, likevel var det kapproing kvar l7.rnai.

Han Knivs-Jakop reiste heilt åleine med robåt og vegn til torskefisket i Borgundfjorden ein vinter. Då fisket var over, akkederte han med skipperen på fjordabåten om prisen for å med færingen til Geiranger. Han kom ikkje lenger ned enn til 6 kroner, og dermed tok han i veg. Rodde og sigla, og før dagen var omme var han i Knivs-støa.

Ho mor fortalde om Inga Oline som var budeie i Røbbedalen. Ho var så inderleg forelska i ein kar ei mil lenger ute i fjorden. Ein dag etter kveldsmjølkinga, sprang ho ned til Matvik, lånte båt og rodde i veg. Ho hadde kjøpt ei fin klokke som «prinsen» skulle få. Men prinsen oppdaga båten i tide og rømde til fjells. Inga Oline beit vonbrotet i seg, rodde tilbake og kom tids nok til sæters og fekk mjøIka geitene. Ja, ho sparde jamvel litt tid, for i same rennet fekk ho med seg ei bør med ved, som dei elles kvar dag måtte hente langt nede i Morka for å kunne koke inn osten. Trist historie? Nei, ho  fekk tak i broren og levde lenge og lykkeleg i landet – til ho var 97 år i 1986. Det hende altså ikkje i eldgammal tid.

Han bestefar på Stokke fortalde at ei grom tidtrøyta i ungdomsåra var å nytte søndagen til kyrkjebesøk i bygdene ikring. Dei rodde stundom att og fram heilt til Stordal.

Nokre karar i Oaldsbygd skulle skysse presten til Hellesylt. Vel framkomne, bad presten dei med til prestegarden, og frua baud på kaker og te. På den tida var det ikkje mange som hadde høyrt om te. Etterpå fortalde ein av karane om traktementet:

«Øss fekk nøkre pinnjande små spøne å drikke mæ. Det vart ei fola lepjing, men når prestefrua gjekk på kjøkkenet, Iurde vi øss te å drikke».

Ein gong i nyare tid kom det to spirrevippar frå Ålesund roande i ein dobbelsculler. Dei møtte Nils og Hans ved Åkernes. Slik båt måtte dei skaffe seg, så kom dei seg snøgt til Hellesylt når dei var tobakslause eller skulle hente jordmor, meinte jyplingane.

- «Ska øss kappro», fekk dei til svar, og så barst det i veg. Karane i færingen rodde bokstavleg tala sigeren i land.

Færingen har vore med på det meste ned gjennom tidene, frå slit og strev til høgtid og drama. Eg har i allfall lært ein viktig ting, som eg har hatt nytte av, ikkje minst i plastbåtalderen - at vi skal sitje beint i båten.

Det kraftige og nesten trugande utropet: «Set beint i båtå !» har følgt meg heile livet. Det har m.a. fått meg til å bli mektig irritert over eit visst nasjonalt klenodium, målarstykket «Brudeferden i Hardanger». Målarane, landkrabbar som dei var, har plassert bryllaupsfolka så skeivt og avbakeleg på rip og tofte, at den miste vindpust eller ølskvett ville lage katastrofe.

Mitt råd til alle på livsens utror er derfor:

«Set beint i båta»!

Oddvin Lundanes